چکیده

حدود90% کشور عزیزمان (ایران) را، مناطق خشک تشکیل می‏دهند وعرصه های وسیعی از آنهارا،نواحی مختلف کویری وبیابانی شامل می‏شوند .درباره‏مسائل این وسیع ترین بخش مملکت ،طرحهای تحقیقاتی متعددی اجرا می‏شود ،سخنرانیها ومقالات بسیاری ارائه می‏گردند وکتابهای زیادی چاپ ومنتشر می‏شوند....امامتاسفانه در اغلب منابع مشاهده می‏شود که با ویژگیهای مناطق خشک وانواع آنها آشنانیستند، کویر رابابیابان عوضی می‏گیرند ویا کویر راهمان بیابان می‏پندارند ،بیابان را"صحرا" می‏نامند وخلاصه با بسیاری مفاهیم و خصوصیات درباره انواع مختلف مناطق خشک وبه ویژه نواحی کویری وبیابانی ،آشنا نیستند.بدیهی است که این عدم شناخت کامل از ویژگیهای مساحتِ وسیعی از کشور ،مسائلی رادر زمینه‏های مختلف به وجود می‏آورد . بر این اساس نگارنده سعی کرده است با استفاده از 4-3 دهه کار وتجربه ونیز مسافرتهای متعدد به مناطق مختلف خشک وکویری وبیابانی ایران وجهان ،طی این مقاله ابتدا به تعریف و طبقه‏بندی انواع مختلف مناطق خشک بپردازد ،آنگاه کویر وبیابان را که در دل مناطق خشک قراردارند،از جنبه های مختلف (تعاریف، مفاهیم ، ویژگیها وچگونگی پیدایش و...) مورد مطالعه وشناخت قراردهدوفرق بیابان با کویر وبیابان با صحرا... را مشخص کند. خلاصه ،هدف اصلی این مقاله تذکر اشتباههاوبیان تعاریف صحیح برای بیابان وکویر وصحراو آشناکردن علاقه مندان با ویژگیهای مناطق خشک وکویری وبیابانی ونیز اشاره ای به راههای بهره برداری از امکانات واستعدادهای طبیعی وهمچنین مناظر زیبای آنها برای جلب توریست وتوسعه اقتصادی واجتماعی وفرهنگی است.

آب وهوای مرطوب وآب وهوای خشک وجایگاه کویر وبیابان درآنها

به طور کلّی ،آب وهوای کره زمین را از لحاظ وضعیت بارندگی می‏توان به دونوع یا تیپ ⁽¹⁾ اصلی تقسیم کرد: آب وهوای مرطوب وآب وهوای خشک : قبل از شرح درباره مناطق خشک، ابتدا به طور خیلی خلاصه ویژگی مناطق مرطوب ومرز آن با مناطق خشک را شرح داده وتعیین می‏کنیم تا ویژگی وموقعیت مناطق خشک کاملاً مشخص شود.

1- آب وهوای مرطوب

اقلیم شناسان ،مناطقی رادارای آب وهوای مرطوب می‏دانند که متوسط بارش سالانه آن بیش از مقدار تبخیر وتعرّق بالقوه سالانه آن باشد ومناطقی راخشک به حساب می‏آورند که عکس شرایط مذکور حاکم باشد یعنی مقدار تبخیر وتعرّق بالقوه سالانه آن بیش از متوسط مقدار بارش سالانه آن باشد (منبع شماره 19) و 500 میلی مترمتوسط بارش سالانه رامرز بین مناطق خشک ومرطوب تعیین کرده‏اند، به این معنی که اگرمنطقه‏ای بیش از 500 میلی متر ،متوسط بارش سالانه آن باشد،آن منطقه‏را مرطوب می‏نامند واگرکمترازاین‏مقدارباشد،به آن منطقهخشک می‏گویند. کویروبیابان در این مناطق (خشک) واقع شده‏اند ومناطق مرطوب به‏دلیل بیشتر بودن بارش از تبخیر وتعرق بالقوه ،کویر وبیابان ندارند.

چون موضوع بحث ما دراین مقاله درباره کویر وبیابان است( که در داخل مناطق خشک وجود دارند)، از توضیح بیشتر درباره شرایط اقلیمی مناطق مرطوب ،خودداری می‏کنیم وادامه بحث را به مناطق خشک اختصاص می‏دهیم تابه موضوع اصلی مقاله ،یعنی کویر و بیابان برسیم .

2- آب وهواهای خشک ،تعاریف وتقسیم بندی آنها از دیدگاههای مختلف وجایگاه بیابان در آن :

طبقه بندی از لحاظ مقدار بارش (از دیدگاه اقلیم شناسان ) :

مناطق خشک که طبق تقسیم بندی یا طبقه بندی اقلیم شناسان ، مقدار متوسط بارش سالانه آن کمتر از 500 میلیمتر است ، خود به چهار ناحیه (Region) قابل تقسیم است : نواحی نیمه خشک،نواحی خشک ،نواحی نیمه بیابانی ونواحی بیابانی (11 ص 19) که در جدول زیر (شماره 1)مقدار بارش سالانه هریک ،ذکر شده است :

جدول شماره 1 - طبقه بندی مناطق خشک از لحاظ مقدار بارش سالانه

معمولا بیابانهای واقعی ،یعنی نواحی بامتوسط بارندگی کمتر از 50 میلی‏متردر سال را به دودسته تقسیم می‏کنند، (منابع شماره‏های 25 و 18) :

- بیابانهای فوق العاده خشک (Extreme arid deserts): متوسط بارشسالانه 50-20 میلی متر.

- بیابانهای بیش از حدّ خشک (Hyper arid deserts): متوسط‏بارشسالانه، کمتر از 20 میلی متر.

به موجب طبقه‏بندی مزبور ( جدول بالا) به عنوان مثال به مناطقی نیمه خشک گفته می‏شود که متوسط بارش سالانه آن بین 250 تا450 میلی متر باشد والی آخر ... واین تقسیم بندی آب وهوا،ازدیدگاه اقلیم شناسان است .اما اگر توزبع بارندگی راهم درآن دخالت دهیم که از نظر کشاورزی بسیارمهم است به تعریفهاو تقسیم‏بندی‏های دیگری می‏رسیم زیرا علاوه برمقدار بارش، توزیع زمانی آن نیز بسیار حائز اهمیت می‏باشد برای این که به عنوان مثال ،زراعت دیمی (با آب باران) سالانه وحتی بیشتر ازآن ، در فصل پائیز وزمستان ببارد ولی در بهار نبارد ویاخیلی کم وناکافی ببارد، در چنین شرایطی ،از نظر اقلیم شناسان یا سازمان هواشناسی آن منطقه ، سال مطلوب یا سال پر بارانی بوده ولی از نظر کشاورزی ،نامساعد ودرآن شرایط خشکی حاکم بوده‏است (7).

بنابراین ،طبقه‏بندی آب وهوا باتوجه به توزیع بارندگی تعریف و ویژگیهای نواحی مختلف به این شرح خواهد بود:

نواحی : توزیع بارندگی وشرایط از لحاظ کشاورزی

مرطوب :بارندگی در تمام ماههای سال صورت می‏گیردو زراعت بدون آبیاری امکانپذیراست

مانند: نواحی شمالی کشور از گرگان تاآستارا

نواحی نیمه خشک :بارندگی در چند فصل از سال صورت می‏گیرد (پائیز ، زمستان وبهار)زراعت دیمی امکانپذیر است.امادر تابستان باید زراعت آبیاری شود.

مانند : از کرج به سمت شمال - شمال غرب وغرب (قزوین آذربایجانها،کردستان ،کرمانشاه) .منطقه البرز- شمال خراسان- شیراز...

براساس این طبقه‏بندی حتی مناطقی مانند کوهرنگ که 1000 میلیمتر بارندگی دارد ولی درتمام طول سال نمی‏بارد یک منطقه نیمه‏خشک‏است. مناطقی که درآن فقط حتی یک ماه از سال بارندگی ندارد، جزء مناطق نیمه خشک به حساب می‏آید.

نواحی خشک :فقط چند بار بارندگی در طول سال صورت می‏گیرد (فصلهای مرطوب ندارد ولذا ،زراعت دیمی ، امکانپذیرنیست) مانند: از تهران تا نزدیک مشهد(گرمسار - سمنان - دامغان ...)از تهران تاقم کاشان ،نطنز ،اردستان. از تهران تاقم ،اصفهان ....

نواحی نمیه بیابانی درطول سال بدون بارندگی نیست ولی ممکن است که در طول سال، حتی یک "بارندگی موثر" هم،صورت نگیرد .( بارندگی مؤثر یعنی، هواآنقدر نبارد که آب حاصل از بارندگی نتواند به منطقه ریشه گیاه برسدو در رشد گیاه برسد ودر ریشه گیاه موثر واقع بشود(1) . معمولاً باید 20-15 میلی‏متر ببارد تابتواند به عمق 15-10 سانتیمتری زمین یعنی به منطقه ریشه گیاه برسد. در نواحی نیمه بیابانی امکان دارد که در طول یکسال ،یک چنین بارندگی هم اتفاق نیفتند

مانند :نواحی یزد ،نائین. حواشی بیابان لوت (شهداد - کشیت،فهرج ) وغیره .

نواحی بیابانی در این نواحی امکان دارد که در طول یک سال ویا سالها (بیابانهای واقعی): بارندگی صورت نگیرد، روی همین اصل ،عربها به بیابان بحر بلاماء( دریای بدون آب ) هم می‏گویند!

ما در ایران فقط سه ناحیه بیابانی داریم که متوسط بارش سالانه آن کمتر از50 میلی‏متر یا در این حدود است : بیابان لوت که بزرگترین بیابان ایران است .میرجاوه که حدود 30 میلی‏متر متوسط بارش سالانه آن است ولوتک زابل که درحدود 50 میلی‏متر بارندگی سالانه دارد(بطور متوسط).

در طول پنج سال تحقیق در بیابان لوت ایران (از 50-1346) به این نتیجه رسیدیم که در بیابان لوت ایستگاه هواشناسی وجود ندارد ولی این بیابان می‏تواند از خشک‏ترین بیابانهای جهان وحتی گرمترین نقطه کره‏زمین باشد (31)و(13) اما در گزارشهای تحقیقاتی آمده که بیابان آریکا (Arica) درآمریکای جنوبی (کشورپرو) پس‏از 19 سال فقط 5/0 میلی‏متر بارش داشته و در بیابان آتاکاما Atacama، منطقه پونا(Puna)، (کشور شیلی) به مدت 29 سال (1852-1823) بارندگی صورت نگرفته است(15 ص 35).

قابل‏ذکراست‏که ناحیه‏ای در دنیا وجود ندارد که به کلّی فاقد بارندگی باشد(19). مناطقی وجود دارد که ممکن‏است سالها درآن بارندگی صورت نگیرد ولی متوسط بارش سالانه آن خیلی ناچیز باشد.به عنوان مثال لیبی جنوبی رامی‏توان نام برد که متوسط بارش سالانه آن حدود 5 میلی‏متر است(2). در چنین مناطقی امکان دارد که بارش چند سال آن ،ظرف چند روز ویا حتی چند ساعت ببارد (23). حتی امکان دارد که باران ببارد وآنقدر کم باشد که به علت گرمی وخشکی شدید "هوا، نتواند به زمین برسد ودر هوا تبخیر شود. عربها به این‏نوع‏بارانها،بارانهای‏جنّیمی‏گویند(31). در بعضی نواحی بیابانی "بارندگی پنهان" صورت می‏گیرد،به این معنی که امکان دارد سالها درآن منطقه بارندگی صورت نگیرد وایستگاه هواشناسی هیچگونه ریزش جوی را نتوانسته ثبت کند ولی به گیاهان آن منطقه به اندازه کافی رطوبت رسیده که بتواند شاداب به حیات خود ادامه دهند. دراین شرایط ،آب مورد نیاز گیاه ازطریق تقطیر شبنم وتبدیل آن به آب تامین شده است.(بارندگی پنهان) (3).

اول - بیابان : انواع و ویژگیهای آن

بنابر آنچه تا اینجا درباره مناطق خشک نوشتیم، بیابان، قسمتی ازمناطق خشک است وبه نواحی گفته میشود که متوسط بارش سالانه آن کمتر از 50 میلی متر است‏و امکان دارد در طول سال ویاسالها، به کلّی فاقد بارندگی باشد(تعریف بیابان از نظر اقلیم شناسی). در چنین شرایطی ،امکان دارد منطقه از لحاظ آب فقیر ویابه کلّی فاقد بارندگی باشد (به عنوان مثال بیابان لوت رامی‏توان نام بردکه فقط دارای پنج چشمه است که آب تمامی آنها شور است ویک رود دائمی (بنام رود شور بیرجند) در آن جریان دارد که براثر گرماوتبخیر شدید سرانجام خشک شده ونمکزار ( نمکزار شهداد) تبدیل می‏گردد وازنمک آن بهره‏برداری می‏شود (10)

درمنطقه ای که سالها باران نمی بارد (بیابان)، آن منطقه معمولاً از لحاظ پوشش گیاهی فقیروحتی مساحتهای وسیعی از آن به کلی فاقد گیاه است (تعریف بیابان از نظر گیاه‏شناسی) باز،بهترین مثال بیابان لوت ایران است که قسمت مرکزی آن به طول 200 وعرض 150 کیلومتر (به استثناء یک قطعه کوچک) به کلّی فاقد گیاه است (16) و(9).

در نواحی بیابانی که ممکن است در طول سال ویاسالها بارندگی صورت نگیرد و بارش چند سال آن ظرف چند روزویا چندساعت ببارد، فرسایش آبی وبادی بسیار شدید است (تعریف بیابان از لحاظ ژئومرفولوژی).

بنابراین از دیدگاههای مختلف بیابان به مناطقی اطلاق میشود که:متوسط بارش سالانه آن کمتر از 50 میلی‏متر باشد و در طول سال و یا سالها درآن بارندگی صورت نگیرد، از لحاظ پوشش گیاهی بسیار فقیر و یا مساحتهای وسیعی از آن بدون گیاه باشد، از آن شدید باشد و...

اما بیابان ازدیدگاه اکولوژیستها(کارشناسان سامان ملل متحّد) تعریف دیگری دارد: مناطقی رابیابان می‏نامند که فعالیت موجودات زنده (گیاه،انسان،حیوان)

درآن کم باشد :

الف - درمورد گیاهان :

مناطقی را که پوشش گیاهی آن درحال از بین رفتن است، می‏گویند در حال بیابانی شدن(Desertification) است واگر پوشش گیاهی آن خیلی تُنک شد (به کمتر از 10% رسید) ویا به کلّی از بین رفت ، می‏گویند این ناحیه یا سرزمین به بیابان (Desert) تبدیل شد.

ب - درمورد انسانها :

درمواردی که یک روستابه علت مهاجرت شدید درحال تخلیه شدن است می‏گویند این روستا ،دارد به بیابان تبدیل می‏شود واگر به کلّی خالی از سکنه شد، می‏گویند به بیابان تبدیل شد ( در حالی که در چنین شرایطی از لحاظ پوشش گیاهی ، غنی می‏شود زیرا دیگر انسان ویاحیوانی ازاو در آنجا وجود ندارند که موجب ازبین رفتن پوشش گیاهی شوند.

ج - درمورد حیوانات

حیوانات بردودسته اند : خشکی زی وآبزی : اگربه عنوان مثال به هر علتی حیوانات خشکی زی آن منطقه مانندآهو،گوزن، گورخر وامثال اینها ازبین بروند،می‏گویند آنجا به بیابان تبدیل شد . وحتی اگر موجودات زنده یک دریاچه (موجودات آبزی) براثر ریختن فاضلاب یا پسابِ آلوده صنعتی وشهری در حال از بین رفتن باشند، گویند این دریاچه در حال بیابانی شدن است واگرتمام موجودات زنده آن مردند ، می‏گویند این دریاچه به بیابان تبدیل شده است. لذا ازدیدگاه اکولوژیست‏ها کم شدن فعالیت موجودات زنده نشانه بیابان زائی است .براین اساس است که در یک منطقه مرطوب مانند رشت که در هیچ کجای آن اثری ازبیابان دیده‏نمی‏شود، اگر دراین منطقه جنگلها ازبین بروند می‏گویند به "بیابان سبز" تبدیل شده‏است.

تقسیم بندی انواع بیابانها

بیابانها را برمبناهای گوناگون به انواع مختلف تقسیم بندی می‏کنند:

(1)انواع بیابانها براساس عوامل مؤثر درپیدایش آنها: بیابانهای طبیعی و بیابانهای انسانی

بعضی ها معتقدند که بیابانها یا سرزمینهای فاقد گیاه ویا فقیر از لحاظ گیاه یابه طور طبیعی ویابراثر فعالیت‏های انسان به وجود آمده‏اند وبراین اساس بیابانها رابه دودسته تقسیم می‏کنند:

بیابانهای‏طبیعی(Natural Deserts) و بیابانهای ناشی ازفعالیت انسان (Human Deserts) به این معنی که بعضی نواحی براثر عوامل طبیعی (نامساعد بودن اقلیم وغیره) ازلحاظ پوشش گیاهی فقیر شده‏اند وبرخی دیگر در نتیجه استفاده‏بی‏رویه انسان ویا دامهایشان پوشش گیاهی آن نابود ویافقیر گردیده‏اند. و در مورد بیابانهای انسانی، جمله‏ی شاتوبریان فیلسوف فرانسوی را هم که گفته‏اند: «جنگلها، قبل از انسان و بیابانها بعد از انسان به وجود آمده‏اند"، برای اثبات ادعای خود، گواه می‏گیرند!. در اینجا باید گفت که ممکن است این جمله، قشنگ باشد ولی واقعیت ندارد زیرا بیابانها خیلی قبل از خلقت انسان، به وجود آمده‏اند(21). بیابانها یعنی سرزمینهای وسیع فاقد گیاه، توسط انسان به وجود نیامده‏اند بلکه همانطوری که در صفحه‏های آینده شرح خواهیم داد، به طور طبیعی به وجود آمده‏اند و انسان، در پیشروی (توسعه) و پسروی(عقب نشینی) بیابان دخالت داشته است(28) به عبارت دیگر، در منطقه‏ای بیابان (سرزمینهای وسیع فاقد گیاه) وجود داشته ولی ممکن است انسان با از بین بردن پوشش گیاهی آن، نواحی فاقد و یا فقیر از لحاظ گیاه را بیشتر و یا وسیعتر کرده باشد که در این صورت می‏گویند "پیشروی بیابان" (Desertification) اماامکان دارد که عمل عکس آن هم اتفاق افتاده باشد، یعنی به عنوان مثال با اجری طرح بیابان زدائی (dédesertification) و کاشتن بوته و درختچه و غیره برعرصه‏های دارای پوشش گیاهی افزوده باشند

(پسروی بیابان) کما اینکه مسئولان سازمان جنگلها و مراتع کشور مدعی هستند که از آغاز دهه 1340 که برنامه بیابان زدائی در ایران شروع شد تا سال 76، بیش از 10 میلیون هکتار از عرصه‏های فاقد گیاه مناطق خشک کشور،"بیابان‏زدائی" یا جنگلکاری شده است.

اماحقیقت این است که بیابانها یعنی سرزمینهای فاقد گیاه و یا فقیر از لحاظ گیاه، همه طبیعی هستند، یعنی عوامل طبیعی در پیدایش آنها، موثر بوده‏است(21) و آنها را بر اساس عوامل به وجود آورنده می‏توان به دو دسته تقسیم کرد:"بیابانهای اقلیمی و بیابانهای خاکی :

- بیابانهای اقلیمی (Climatic Deserts)

بیابانهای اقلیمی ،سرزمینهائی هستند که براثر خشک ونامساعد بودن شرایط آب و هوائی ،دارای پوشش گیاهی کم یافاقد آن (بیابان) شده‏اند. به عنوان مثال، اگر یزد، یک منطقه نیمه بیابانی و لوت، یک منطقه بیابانی است علت آن اینست که آب و هوای این مناطق، خشک و کم باران است.اما "رشت" چون یک منطقه مرطوب و پرباران بوده ، بیابان نشده است.

بیابانهای خاکی (Edaphic Deserts)

بیابانهای خاکی به سرزمینهائی اطلاق می‏شود که به علت نامساعد بودن خاک، از لحاظ پوشش گیاهی فقیر ویابه کلی فاقد آن شده‏اند.به عنوان مثال در منطقه یزد که حدود 80 میلی متر بارش سالانه دارد یک قسمت آن ممکن است دارای پوشش گیاهی باشد وقسمت دیگر باهمان شرایط اقلیمی فاقد گیاه باشد. به عنوان مثال قسمت ها یاعرصه هائی در این منطقه دارای پوشش گیاهی است که زمینهای آنجاماسه‏ای یا ماسه‏زارند زیرا ماسه‏ها قادرند بارش کم را هم در خود،نفوذ دهند(18) وچون کاپیلاریته یا قابلیت بالا آمدن آب از طریق لوله‏های موئین ، در ماسه خیلی ضعیف است،رطوبت حاصل از بارندگی برای مدت سه - چهارماه در

آنجا می‏ماند و حفظ می‏شود و به این ترتیب گیاه می‏تواند در طول چندماه از آن استفاده کند و به حیات خود ادامه‏دارد (عرصه‏های دارای گیاه). اما عرصه‏های فاقد گیاه (بیابان) ممکن است رسی،یا ریگی،یاگویری(نمکزار) و باشند زیرا بارش کم نمی‏تواند در زمین رسی نفوذ کند وفوراً تبخیر می‏شود.در سطح ریگزار نمی‏تواند در شرایط آب‏و هوای بسیار خشک (نیمه بیابانی) گیاه بروید، برای اینکه آبِ حاصل از بارندگی فوری تبخیر می‏شود و نمی‏تواند در زمین نفوذ کند (تقریباً مانند پیاده‏روهای سنگفرش شده در مناطق شهری). در زمین کویری (نمکزار) هم ممکن است گیاه نتواندبروید (اگر غلظت املاح از3% تجاوز کند) زیرا وجود زیاد املاح یا براثر خاصیت اسمزی شدید ویابه علت سمّی بودن ،مانع ازروئیدن گیاه میشود (4) و (26).

بنابراین سرزمینهائی که فاقد گیاه ویااز لحاظ گیاه بسیار فقیرهستند وبطور طبیعی این شرایط درآنجا حاکم شده یا عامل خشکی آب وهوا ویا جنس خاک ویاهردو به طور توام موثربوده‏اند.

تقسیم بندی انواع بیابانهابراساس شرایط دماورطوبت(بیابانهای‏ساحلی‏و

بیابانهای داخل خشکی)

بیابانها را از لحاظ توزیع در سطح کره زمین،می‏توان به دودسته تقسیم کرد: بیابانهای ساحلی وبیابانهای داخل خشکی

- دربیابانهای ساحلی (Littoral Desert) رطوبت نسبی هوازیاد است مانند بیابان نامِب در ساحل جنوب غربی آفریقا وبیابانهای آریکا وآتاکاما در ساحل غربی آمریکای جنوبی.رطوبت نسبی هوا. در این گونه بیابانهای ساحلی درمواقعی حتی به حدود 100% هم می‏رسد(23).ازاین رو،این گونه بیابانهارا بیابانهای مه ای هم می‏نامند.رطوبت زیاد هوامانع می‏شود که هوای این نوع بیابانها خیلی گرم بشود.در ایران ،مابیابان ساحلی نداریم امامنطقه نیمه بیابانی تاخشک داریم وآن به عنوان

مثال منطقه چابهار رامی‏توان نام برد که رطوبت نسبی آن هیچگاه از60% کمتر نمی‏شود ودر تابستان حتی به حدود 100% هم می‏رسد (6) و(8) ،به همین دلیل دمای آن به 45 درجه سانتی گراد در گرمترین ماه هم نمی‏رسد ،درحالی که در صفحه‏های آینده خواهیم دید که نواحی خشک یابیابانهای داخلی (خشکی) به شدت گرم می‏شوند ودمای هوای بعضی از نقاط آنها در فصل تابستان ،درسایه از 65 درجه سانتی گراد هم تجاوز می‏کند(گرمترین بیابان دنیا)

اماهوای بیابانهای داخل خشکی (Continental Desert) ،معمولاً از رطوبت نسبی کمی برخوردار است. به عنوان مثال در گزارشهای تحقیقاتی آمده است که رطوبت نسبی هوای صحرا(آفریقا) درفصل تابستان به 5% می‏رسد(23) و (22) و در برخی دیگر بیابانها به عنوان مثال در آسودان مصربه نزدیک صفر درصد پائین می‏آید.(17)

کم بودن رطوبت نسبی هوا وامکان رسیدن تشعشات زیاد خورشید (تا 95%) به سطح زمین دراین گونه بیابانها(28) شرایطی رابه وجود می‏آورند که اختلاف دمای شبانه روزوسالانه این مناطق بسیار زیاد است: بررسیهانشان داده‏اند که اختلاف دما درشب وروز در صحرا (آفریقا) تاحدود 75 درجه سانتی گراد می‏رسد(23) و اختلاف دمای سالانه در بیابان موهاوی (Mohave Desert) در کالیفرنیای آمریکا بالغ بر 95 درجه سانتی گراد می‏گردد زیرا تابستانها دمای هوای به حدود 40 درجه و زمستانهابه 55- درجه سانتی گراد می‏رسد(22)

به طور کلی بیابانهایی راکه متوسط دمای سالانه آنها بیش از 18 درجه سانتی‏گراد باشد،بیابانهای گرم (Warm Deserts) وآنهایی که متوسط دمای سالانه شان از 18 درجه سانتی‏گراد کمتر می‏شود بیابانهای سردمی‏نامند.به عبارت دیگر ، می‏توان گفت بیابانهایی راکه در عرض جغرافیایی 30-0 درجه واقع شده‏اند بیابانهای گرمتامعتدل می‏نامند (مانند بیابانهای ایران ،صحرا،عربستان ،استرالیاوغیره) وبه بیابانهایی که در عرض جغرافیایی 50-30 درجه قرار دارندبیابانهای سرد

می‏گویند، مانند بیابانهای قره قوم وقزل قوم در ترکمنستان وازبکستان وبیابان تکله مکان درچین وبیابان‏های زلاند جدید وپاتاگونی شرقی (در آرژانتین). وخلاصه، بیابانهایی که در عرض جغرافیایی بیشتر از 50 درجه واقع شده‏اند،بیابانهای سرد هستند مانند بیابانهای آلاسکاوسیبری (1)

تا دهه‏ی 1960 میلادی، ربع الخالی (بیابان‏لوت) عربستان‏و درّه‏مرگ (DeathValley) آمریکا وعزیزی لیبی را گرمترین نقاط کره زمین می‏دانستند زیرا دمای هوای این بیابانها تابستانهادرسایه به 57 درجه سانتی گراد می‏رسد(23)و (16) . اما در اوایل دهه 1930 یک دانشمند اطریشی بنام Stratile Saure(استراتیل زاور)، دریک سفر به ایران ومنطقه اطراف بیابان لوت با یک محاسبه ثابت کرد که بیابان لوت ایران می‏تواند قطب حرارتی کره زمین باشد،زیرا هوای آن گرمتر ازهوای دره مرگ آمریکا ودیگر بیابانهای جهان (ربع الخالی عربستان وعزیزی لیبی)است(10) . بعدها ،کردوانی (نویسنده این مقاله) و همکاران در طول 5 سال تحقیق در بیابان لوت ایران (51-1346) دریافتند که پست ترین نقطه بیابان لوت از سطح دریا250 متر ارتفاع ندارد که استراتیل زاور آنطور تصورکرده‏بود(27) بلکه187مترارتفاع‏دارد.چون‏هرچه‏منطقه‏پست‏ترباشد، هوای آن گرمتر می‏شود (به ازاءهر 100 متر حدود 7/0-6/0 درجه سانتی‏گراد) بنابراین بیابان لوت گرمتر از آن است که استراتیل زاور فکر کرده‏بود.و حتی بعدها در نتیجه مطالعات بیشتر معلوم شد که پست‏ترین نقطه بیابان لوت 56 متر از سطح دریا ارتفاع دارد⁽¹⁾ لذا کردوانی (نویسنده مقاله) ثابت کرد که هوای بیابان لوت ایران بیشتراز 10 درجه سانتی‏گراد از هوای درّه مرگ آمریکا گرمترمی‏شود وامکان دارد از 65 درجه سانتی گراد (در سایه) هم تجاوز کند .بنابراین بیابان لوت ایران می‏تواند گرمترین نقطه کره زمین باشد.(13)

تقسیم بندی انواع بیابانهابراساس شکل ظاهری آنها (مرفولوژی)

جغرافیدانان،بیابانها را براساس شکل ظاهری به انواع مختلف تقسیم بندی می‏کنند (21) و(3)

(1) بیابانهای دشتی واشکال به وجودآمده براثر باد (فرسایش بادی) در سطح‏آن دربیابانهای دشتی یادشتهای بیابانها امکان دارد سطح زمین ازمواد مختلفی پوشیده شده باشد که به آن پوشش بیابانی (Desert Pavements) می‏گویند(23).بسته به اینکه این پوشش از چه موادی و چگونه باشد،بیابان یادشت از بیابان رابه همان نام می‏خوانند. این پوشش‏ها در نتیجه فرسایش بادی ظاهر می‏گردند یعنی باد ذرات ریز را با خود می‏برد و در سطح زمین، عرصه‏هایی، با پوشش ریگی و یا قلوه سنگی و یا سنگی به وجود آمده وظاهر می‏گردند. چون این پوششهای بیابانی برای اولین بار در صحرا(آفریقا) مورد مطالعه قرار گرفته‏اند لذا به همان نام محلی آنها، نامگذاری شده‏اند :

-بیابانهای سریری(ریگی) - بیابانهای رِقی(قلوه‏سنگی) و بیابانهای همّدائی (سنگی) ـ بیابانهای ماسه‏ای که ممکن است ماسه‏ها با حجم و اشکال متفاوت در سطح دشتهای نواحی بیابانی ظاهر گردند:

اگر تپه‏های ماسه به صورت هلالی شکل باشند = می‏گویند بیابانهای ماسه‏ای برخانی(هلالی‏شکل)، اگر شمشیری باشند، گویند بیابانهای ماسه‏ای سیفی و اگر طولی شکل باشند، گویند بیابانهای ماسه‏ای طولی شکل و....

ـ ریگ (عرّق). در مواردی توده‏های عظیم ماسه‏ای به عرض چندین کیلومتر و طول دهها کیلومتر در سطح دشتهای نواحی بیابانی مشاهده میشوند.عربها به این توده بزرگ ماسه‏ای عِرق (Erg) می‏گویند که جمع آنها می‏شود عارق . مانند عارق شرقی و غربی الجزایر.(21 ص 11)

در ایران به این سلسله‏های عظیم ماسه‏ای ریگ(ریق) می‏گویند. به عنوان مثال ریگ شتران واقع در بین یزد و طبس ریگ دُهُلی واقع در جنوب شرق بیابان لوت

(منطقه نر، شیر سر راه سمسور)، ریگ جن واقع در دشت کویر و غیره ... و خلاصه مهمترین و بزرگترین ریگ ایران که در شرق بیابان لوت مساحتی به طول 162 کیلومتر و عرض 52 کیلومتر را اشغال کرده وارتفاع هرم آن به 475 متر می‏رسد.

(2) بیابانهای دشتی و اشکال به وجود آمده بر اثر فرسایش آبی (و بادی) در سطح آن چون همانطور که قبلاً نوشتیم، بارندگیهای نواحی بیابانی اتفاقی است وممکن است باران چند سال ظرف چند روز و یا چند ساعت ببارد از این جهت فرسایش آبی در نواحی بیابانی شدید است وشدیدتر از فرسایش بادی (3) وزمینها به شدت فرسایش یافته‏اند وبه اشکال مختلف، جلب توجّه می‏کنند. چون فرسایش بادی در این نواحی نیز شدید است، بادها عوارض فرسایش بادی را صیقل می‏دهند ،لذا عوارض مختلفی براثر فرسایش آبی وبادی در سطح دشتهای نواحی بیابانی مشاهده می‏شوند که براساس شکل و عارضه آنها، بیابان مربوطه را به همان نام می‏خوانند که مهمترین آنها بیابانهای کُلُوتی وبیابانهای شهری هستند.

ـ بیابانهای کُلُوتی(Koulut) = کلوتها به صورت رشته دالانهای موازی براثر فرسایش شدید آبی وبادی به وجود می‏آیند. در غرب بیابان لوت کلوتها، منطقه‏ای به عرض 80 کیلومتر وطول 145 کیلومتر را پوشانده‏اند. ارتفاع کُلُوتها از دویست متر هم تجاوز می کند .سراسر این منطقه بسیار وسیع به کلی فاقد گیاه است.یک چنین عوارضی در هیچیک از بیابانهای دنیا دیده نمی شود ولذا بی نظیر است (9) و(5) و (15).

ـ بیابانهای شهری : سطحهائی از زمین در طول ادوار مختلف زمین ساختی بر اثر فرسایش آبی به شدت شسته شده و فرسایش یافته وبه صورت طبقه طبقه یا تراس، تراس درآمده است. در سطح آنها اشکال مختلفی به وجود آمده که از فاصله دور به ویژه به هنگام سراب، همانند شهری باساختمانهای چندین طبقه بنظر می‏آید. یک چنین عوارض مرفولوژیک بیابانی را ، جغرافیدانان بیابانهای شهری ویا شهرهای بیابانی می‏نامند(21). به عنوان مثال در بیابان لوت ایران چند شهر (شهرهای لوت)

وجود دارد. زیباترین وجالب ترین آنها سرراه شهداد به ده سلم ، بعد از گوجار، در شمال راه واقع شده‏است (گوجار در 180 کیلومتر شرق شهداد واقع شده) . شهر لوت واقع در شرق کلوتها نیز جالب است.

ـ بیابانهای کوهستانی

جغرافیدانان به مناطقی از بیابان که کوهستانی باشد،آن قسمت را بیابانهای کوهستانی‏می‏نامند.به‏عنوان‏مثال‏قسمت‏مرکزی‏صحرا(آفریقا)که‏کوهستانیتی‏بس‏تی (Tibesti) در آنجا واقع شده‏اند(24)و (30). قسمت شمال بیابان لوت ،نیز یک بیابان کوهستانی است.

هریک از عوارض طبیعی یا بیابانهای مذکور (کوهستانی ،ریگی، همدائی، برخانی،کلوتی وشهری وغیره) از زیبائی و ویژگی خاصی برخوردارند واز بهترین جاذبه‏های توریستی به شمار می‏روند. لذا از این بیابانها،می بایست بیشتر از مناظر زیبای آنها استفاده کرد تا از آب وخاک آنها. آنقدر این مناظر زیباهستند که به عقیده نگارنده " هرکسی برای آرامش اعصاب خود،نیاز به یک بیابان دارد ". انشااله در مقالات دیگر درباره چگونگی استفاده از این بیابانها به تفصیل خواهیم نوشت.در اینجا برای جلوگیری از طولانی شدن مطلب از شرح درباره آنها ،خودداری میشود.

دوم - کویرها = (سرزمین نمکزار بدون سایه) :

تعریف، انواع، چگونگی به وجود آمدن، وتوزیع آنهادر سطح کشور

مقدمه :

همانطوری که در مبحث گذشته نوشتیم ، "بیابان" به مناطقی اطلاق می‏شود که مقدار متوسط بارش سالانه آن کمتر از 50 میلی متراست وامکان دارد در طول سال‏و یا سالها،بارندگی درآن صورت نگیردو....

اما"کویر" به نمکزار،گفته می‏شود. عربها به کویر، سبخاءمی‏گویند. امامتاسفانه در زبانهای بیگانه مانند آلمانی،فرانسه، انگلیسی چون لغت خاصی برای "کویر"

ندارند، چیزی می‏نویسند که وقتی ما آن را ترجمه می‏کنیم ، چیزی به اصطلاح از آب درمی‏آید، که غلط است وهمین کمبود لغت در زبان آنهاست که حتی در ایران، کارشناسان واستادان ،کویر رابابیابان اشتباه می‏کنند ویا حتی درمواردی هم آن راطوری می‏نویسند ومی‏گویند، که انسان نمی‏داند منظورشان کویر بوده ویابیابان .

در ایران مابرای "کویر" لغت داریم ، همینطور برای بیابان ،که شرح آن گذشت. چون زبان عربی هم از لحاظ لغت غنی است ،برای هر دو،لغت جداگانه دارد. به کویر،سبخاء وبه بیابان ، ربع می‏گویند که قبلاً هم در این باره مطالبی نوشته‏ایم . امادر زبان‏انگلیسی‏یک‏کلمه‏به‏نام Desert وجود دارد. در مواردی که منظورشان "بیابان" باشد می‏نویسند Sandy Desertو در مواردی که کویر باشد، می‏نویسند Salty .Desert وقتی کارشناسان ما در ایران آنها را ترجمه می‏کنند به ترتیب کویرهای یا بیابانهای شنی (ماسه‏ای) و کویرهای نمکی به آنها می‏گویند که غلط است زیرا:

اولاً همانطور که در صفحه های قبلی نوشتیم ، فقط یک نوع بیابان وجود ندارد که ماسه‏ای و یا به اصطلاح غلط تر،شنی ⁽¹⁾ می‏باشد،بلکه انواع مختلف بیابانها را می‏شناسیم که شرح دادیم (ریگی ، سنگی ، شهری وغیره)

ثانیاً ترجمه Salty Desert به کویر نمکی ویابیابان نمکی نیز غلط است زیرا Saltبه معنی نمک است در حالی که کویر هم ،یعنی نمکزار می‏باشد و لذا"نمک‏نمکی" می‏شود. "بیابان نمکی" هم غلط است برای اینکه قسمتی از بیابان اگر کویر باشد به آن کویر می‏گویند و به عمو و به دائی و به شوهر خاله وشوهر عمه هم uncleمی‏گویند برای اینکه برای همه لغت جداگانه‏ای ندارند، همینطور است در زبان آلمانی و... اما ما در زبان فارسی برای هر یک، اسامی جداگانه‏ای داریم. همینطور برای کویر و بیابان .

امروزه برخی از محققان به این اشتباه که ناشی از کمبود لغت است پی برده‏اند و

سعی می‏کنند به کویر همان کویر "Kewir" بگویند که درنوشته‏های برخی از دانشمندان مشاهده می‏شود.

بنابراین کویر با بیابان تفاوت دارد. چون با بیابان و انواع آن تا حدودی آشنا شدیم، حال می‏پردازیم به توضیح درباره کویر:

تعریف کویر

کویر، به نمکزار یا اراضی گفته می‏شود که مقدار نمک آنها آنقدر زیاد است که قابل رویش برای گیاهان زراعتی (مانند گندم، چغندر و حتی گیاهان خیلی مقاوم به شوری مانند پسته و خرما) نیست. اما امکان دارد که گیاهان غیر زراعتی مقاوم به شوری (مانند: گز، خارشتر، نی ، اشلن و غیره) بتوانند در آن برویند . در این صورت، به این کویرها، کویرهای گیاهدار یا مراتع کویری می‏گویند. اما اگر مقدار نمک خاک از یک حدّی (از 3% ویا هدایت الکتریکی مخصوص خاک از 43 میلی موس بر سانتیمتر) تجاوز کند دیگر هیچ گیاهی قادر به روئیدن درآن زمین نیست. در این شرایط، کویرهای فاقد گیاه یا کویرهای واقعی دارای قشرهای نمکی به وجود می‏آیند. بنابراین، باید به اراضی نمکزار، کویر گفت ولاغیر.

انواع کویرها

کویرها یا اراضی به شدت تحت تأثیر نمک را می‏توان به سه دسته تقسیم کرد. کویرهای شور - کویرهای قلیائی (سدیومی) وکویرهای شور سدیومی(قلیائی). ویژگیهای دونوع اول را که خیلی مهم‏تر هستند به صورت زیر نشان می‏دهیم :

خاکهایاکویرهای شورخاکهایاکویرهای‏قلیائی(سدیومی)

5/8 > PH (پ - هاش)5/8 PH (پ - هاش)

4میلی‏موس‏برسانتیمتر هدایت‏الکتریکی‏مخصوص4میلی‏موس‏برسانتیمتر>هدایت‏الکتریکی‏مخصوص

15% سدیوم قابل تبادل 15% سدیوم قابل تبادل

در کویرهای شور، املاح محلول، (به ویژه از نوع سدیوم) خیلی زیاد است ولی سدیوم جذب شده خیلی کم است، در نتیجه واکنش محیط خاک، قلیائی نیست (پ - هاش آن کمتر از 5/8 می باشد)

اما در کویرهای قلیائی (سدیوم)، برعکس کویرهای شور، املاح کم است ولی سدیوم زیادی جذب خاک شده (بیش از 15%) که قابل تبادل است در نتیجه باعث بالا رفتن PH خاک می‏شود که از 5/8 بیشتر است.

انواع کویرهای قلیائی⁽¹⁾

کویرهای قلیائی معمولاً دارای پوشش گیاهی هستند (مراتع کویری) . این خاکها دارای سه افق Aو Bو C می‏باشند.

که افق B آنها ،معمولاً زمستانها به صورت لجن و وارفته درآمد ولی تابستانها که خاک خشک است به صورت یک قشر غیر قابل نفوذ،افقی از خاک را اشتغال می‏کند و اتفاقا مهمترین مسئله این تیپ اراضی ،بیشتر همین خواصِ نامساعدِ افق B می‏باشد که برای روئیدن گیاهان زراعتی، مناسب نیست(26)

به طور کلی اینطور می‏توان گفت، در شرایطی که محیط خیلی خیس و سطح آب زیرزمینی بالا باشد، کویرهای قلیائی از نوعچمنی تشکیل می‏گردد، اما اگر خشک باشد، از نوع استپی (لطفا مراجعه شود به کتاب مناطق خشک جلد دوم - تألیف نگارنده) منبع شماره (12)

انواع کویرهای شور⁽²⁾

برای جلوگیری از طولانی شدن مطلب ،دراینجا فقط اشاره‏ای به انواع خاکهای کویری شور می‏شود. علاقمندان می‏توانند برای کسب اطلاعات بیشتر به منبع شماره(12) تالیف نگارنده مراجعه فرمائید.

سولونچاک‏ها یاکویرهای شور ، چنانچه محیط خیس باشد ویا سطح آب زیرزمینی خیلی بالا باشد، امکان دارد که دارای پوشش گیاهی باشند که اغلب به سولونچاک‏های چمنی معروف هستند.در غیر اینصورت دارای قشر نمکی بشرح زیر:

(1) کویرهای قشری ، که قشر آنها از کلرورسدیوم تشکیل شده واغلب به عنوان نمک طعام قابل مصرف هم هستند (آب زیرزمینی در عمق 5/1 متری از سطح زمین است)

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: